فیزیوتراپی بعد از جراحی، ادامه منطقی خودِ عمل جراحی است. جراح در اتاق عمل ساختار استخوان، مفصل یا محور اندام را اصلاح می‌کند، اما بدون توان‌بخشی مناسب، این اصلاح به عملکرد واقعی در زندگی روزمره تبدیل نمی‌شود. تمرین‌های فیزیوتراپی با کمک تمرینات هدفمند، به کنترل درد، کاهش تورم، جلوگیری از سفتی مفصل و حفظ قدرت عضلات کمک می‌کند تا از عوارضی مثل خشکی مفصل و لنگش طولانی‌مدت پیشگیری شود.
از طرف دیگر، فیزیوتراپی بعد از جراحی به بیمار یاد می‌دهد چگونه به‌صورت ایمن راه برود، از عصا یا واکر استفاده کند، روی پا وزن بیندازد و به‌تدریج به فعالیت‌های کاری و ورزشی برگردد. بدون برنامه‌ریزی صحیح و پیگیری منظم فیزیوتراپی، حتی بهترین جراحی‌ها هم ممکن است نتیجه‌ای کمتر از حد انتظار داشته باشند یا باعث طولانی شدن دوره نقاهت شوند.
اصول مشترک در ۷۲ ساعت اول
بلافاصله پس از عمل، کنترل درد، بالاگرفتن اندام، یخ درمانی تناوبی و بانداژ فشاری به کاهش ادیما (Edema) کمک می‌کند. تمرینات ایزومتریک چهارسر، گلوتئال و پمپ مچ پا به پیشگیری از لخته و آتروفی کمک می‌کند. در صورت اجازه جراح، تمرینات پسیو و اکتیو کم‌دامنه برای حفظ حرکت مفصل مجاور شروع می‌شود. الگوی راه‌رفتن با واکر یا عصا آموزش داده می‌شود و معیار تحمل وزن طبق نوع عمل تنظیم می‌گردد.
* ادیما (Edema) یعنی تورمِ بافت به‌علت تجمع مایع در فضای بین‌سلولی.
در هفته‌های اول تا سه‌ماهه‌ی اول چه انتظاری داشته باشم؟
به‌طور کلی، روند فیزیوتراپی بعد از جراحی ارتوپدی را می‌توان به چند فاز اصلی تقسیم کرد. در هفته‌های ۰ تا ۲ تمرکز اصلی روی کنترل درد و تورم، محافظت از محل جراحی، حفظ اکستنشن کامل مفصل و شروع حرکت‌های سبک در محدوده‌ی مجاز است. در این دوره، بیمار معمولاً با کمک وسایل کمکی (عصا، واکر) راه می‌رود و تمرین‌ها بیشتر در تخت یا کنار تخت انجام می‌شوند.
در هفته‌های ۳ تا ۶، به‌تدریج دامنه حرکتی کامل‌تر می‌شود، تحمل وزن روی اندام جراحی‌شده (طبق اجازه جراح) افزایش می‌یابد و تمرین‌های تقویتی پیشرفته‌تری برای عضلات اصلی درگیر (مثلاً چهارسر، همسترینگ، سرینی‌ها) اضافه می‌شود. بیمار در این مرحله متوجه می‌شود که با هر هفته تمرین منظم، راه‌رفتن و انجام کارهای روزمره (مثل بالا و پایین رفتن از پله) راحت‌تر می‌شود.
از هفته ۶ تا حدود ۱۲، تمرکز اصلی روی بازگشت به الگوی راه‌رفتن طبیعی، بهبود تعادل و هماهنگی، و آماده‌سازی بیمار برای بازگشت به کار و فعالیت‌های ورزشی است. در این فاز، تمرین‌ها به‌صورت پویا‌تر و عملکردی‌تر طراحی می‌شوند؛ مانند اسکات‌های کنترل‌شده، تمرین روی سطوح ناپایدار و الگوهای حرکتی شبیه فعالیت‌های واقعی زندگی. سرعت پیشرفت در هر فرد بسته به نوع جراحی، سن، وضعیت عمومی و میزان پایبندی به تمرین‌ها متفاوت است.
فیزیوتراپی پس از جراحی افزایش قد
در فاز کشش، هدف اصلی حفظ دامنه حرکتی و پیشگیری از کوتاهی عضلات است. در طول‌دهی تیبیا (بلندتر کردن طول استخوان ساق)، موبیلیتی مچ و کشش عضله دوقلو–سولئوس هر روز انجام می‌شود تا از اکوی‌نوس پیشگیری شود؛ در طول‌دهی فمور (بلندتر کردن طول استخوان ران)، تمرکز بر فلکشن/اکستنشن زانو و کشش ایلیوپسواس و همسترینگ است. تمرینات قدرتی به‌صورت ایزومتریک و سپس اکتنتریک–کانسنتریک با مقاومت ملایم برنامه‌ریزی می‌شود و با پیشروی طول‌دهی، شدت آنها محتاطانه بالا می‌رود. گیت‌تریِنینگ (تمرینِ راه‌رفتنِ اصلاحی) با اصلاح طول گام، تماس پاشنه و کنترل محور لگن–زانو پیگیری می‌شود.
در فاز شکل‌گیری و استحکام کالوس، تحمل وزن مطابق تأیید تصویربرداری افزایش می‌یابد و تمرینات تعادلی و پلایومتریک سبک در مراحل پایانی اضافه می‌شود. دردهای کششی و اسپاسم‌ها با تنظیم سرعت کشش، گرم‌کردن قبل از تمرین، سرمادرمانی پس از تمرین و مدالیته‌های غیردارویی کنترل می‌شوند. هر علامت نورولوژیک جدید یا کاهش ناگهانی دامنه حرکتی نشانه بازبینی برنامه است.
مطالعه پیشنهادی: عمل جراحی افزایش قد
فیزیوتراپی پس از جراحی اختلاف طول اندام
در اصلاح اختلاف طول اندام یا LLD با طول‌دهی پای کوتاه‌تر (افزایش طول استخوان پای کوتاه تر)، منطق توان‌بخشی مشابه افزایش قد است اما محور تصمیم‌گیری بر تقارن عملکردی متمرکز می‌شود. تمرینات تعادلی روی پاهای متناوب، تمرینات راه‌رفتن با نیمکت ارتفاع برای برابر‌سازی الگوی گام و تمرینات حس عمقی تک‌پا با حمایت سبک، تطابق سیستم عصبی–عضلانی را تسهیل می‌کند. در پایان فاز تثبیت، تمرینات عملکردی مانند بالا/پایین رفتن از پله، اسکات نیمه و لانج اصلاح‌شده با پایش محور زانو به برنامه افزوده می‌شود. بازگشت به دویدن زمانی آغاز می‌شود که درد صفر تا خفیف، دامنه حرکتی کامل، و قدرت اندام محل جراحی حداقل ۸۰–۹۰٪ اندام سالم باشد.
فیزیوتراپی پس از اصلاح پای پرانتزی (HTO/DFO) و زانوی ضربدری (DFO/HTO)
در استئوتومی تیبیا پروگزیمال برای واروس و استئوتومی فمور دیستال برای والگوس، هدف انتقال خط بار و کاهش فشار یک‌کمپارتمانی است. در روزهای نخست، تمرکز بر اکستنشن کامل زانو و جلوگیری از سفتی مفصل است. فلکشن به‌آرامی تا آستانه درد پیش می‌رود و به‌مرور به محدوده‌ی عملکردی می‌رسد. توان‌بخشی عضلات چهارسر، همسترینگ و سرینی‌های میانی برای تثبیت لگن و کنترل دینامیک زانو لازم است.
تحمل وزن طبق نوع تکنیک (گوه‌باز یا گوه‌بسته) و کیفیت فیکساسیون تنظیم می‌شود؛ در پلیت‌های قفل‌شونده پایدار، تحمل وزن زودتر افزایش می‌یابد. تمرینات گیت با تأکید بر جهت‌گیری کشکک، کنترل والگوس/واروس دینامیک و هم‌خطی لگن–زانو–مچ انجام می‌شود. در هفته‌های میانی، تمرینات قدرتی بسته زنجیره مانند اسکات نیمه و استپ‌آپ با باکِس کم‌ارتفاع اضافه می‌شود. در مراحل پایانی، تمرینات پلایومتریک سبک و تغییر جهت کنترل‌شده برای بازگشت به ورزش طراحی می‌گردد.
معیارمحوری به‌جای زمان‌محوری در فیزیوتراپی پس از عمل‌های ارتوپدی
پیشرفت برنامه فیزیوتراپی باید بر اساس معیارهای شفاف باشد: درد کنترل‌شده بدون داروهای قوی، ادیما (Edema) رو به کاهش، اکستنشن کامل زانو و فلکشن حداقل ۱۱۰–۱۲۰ درجه در اعمال اطراف زانو، دامنه کامل مچ در طول‌دهی تیبیا، و آزمون‌های ایستایی تک‌پا حداقل ۳۰–۴۵ ثانیه بدون جبران. برای ارتقای سطح، نسبت قدرت اندام جراحی‌شده به سمت مقابل باید به آستانه‌های از پیش تعیین‌شده برسد و الگوی راه‌رفتن بدون لنگش ثبت شود. در افزایش قد، هر افت معنی‌دار در دامنه حرکتی یا درد شبانه‌ی مقاوم، علامت توقف و بازتنظیم سرعت کشش است.
مدیریت درد، تورم و بافت نرم در فیزیوتراپی پس از عمل‌های ارتوپدی
درد حاد با پروتکل چند دارویی تیم جراحی کنترل می‌شود و از روزهای نخست، روش‌های غیردارویی مانند یخ تناوبی، بالاگرفتن اندام و تحریک الکتریکی سطحی در صورت نیاز به‌کار می‌رود. ماساژ لنفاتیک ملایم پیرامون زخم (نه روی اسکار تازه) و تمرینات پمپ عضلانی به کاهش ادیما (Edema) کمک می‌کند. در فیکساتور خارجی، مراقبت از پین‌ها با پروتکل تمیزسازی استاندارد آموزش داده می‌شود و هر علامت قرمزی، ترشح یا درد موضعی گزارش می‌گردد. اسکار مانع حرکت با تکنیک‌های موبیلیزاسیون بافت نرم پس از ترمیم اولیه مدیریت می‌شود.
آموزش راه‌رفتن و بازآموزی الگو
بازآموزی گیت ستون ثابت برنامه است. ابتدا با واکر یا دو عصا و الگوی سه‌نقطه‌ای آغاز می‌شود و به‌تدریج به یک عصا در سمت مقابل و سپس بدون کمک می‌رسد. بازخورد دیداری آینه‌ای برای هم‌خطی زانو مفید است. در طول‌دهی و پس از استئوتومی، طول گام کوتاه، تماس پاشنه، و فشار پیشرونده به سمت پنجه با بدون فرورفتن زانو به داخل یا خارج آموزش داده می‌شود. تمرینات پله با تاکید بر “زانو رو به جلو” و کنترل لگن انجام می‌شود.
نقش تغذیه، خواب و سبک زندگی
تأمین پروتئین کافی، ویتامین D و کلسیم، کنار گذاشتن نیکوتین و مدیریت قند خون (به‌ویژه در دیابت) برای استخوان‌سازی ضروری است. خواب عمیق، برنامه‌ی هوازی کم‌فشار مانند دوچرخه ثابت یا راه‌رفتن تند، و کنترل وزن، کیفیت ترمیم و تحمل تمرین را بهبود می‌دهد. استفاده از کفی مناسب و کفش پایدار به توزیع یکنواخت بار کمک می‌کند، هرچند بدراستایی ساختاری را اصلاح نمی‌کند.
بازگشت به کار و ورزش
بازگشت به فعالیت‌های سبک اداری معمولاً زمانی مجاز است که درد کنترل‌شده، راه‌رفتن ایمن با کمک، و امکان بالا نگه‌داشتن اندام در طول روز فراهم باشد. بازگشت به رانندگی به کنترل درد، واکنش مناسب و تحمل وزن کافی بستگی دارد. برای ورزش‌های کم‌برخورد، معیارهای دامنه حرکتی کامل، قدرت حداقل ۸۰–۹۰٪ سمت مقابل، آزمون‌های عملکردی (اسکات تک‌پا، استپ‌داون کنترل‌شده) و تصاویر پایش استخوان‌سازی لازم است. ورزش‌های پرفشار و چرخشی دیرتر و با احتیاط وارد برنامه می‌شوند.
هشدارها و مدیریت عوارض
تب، درد شدید و رو به افزایش، قرمزی/ترشح زخم یا محل پین، درد ساق با حساسیت و تورم یک‌طرفه، بی‌حسی یا گزگز پیشرونده، و قفل‌شدن مکانیکی مفصل هشدار محسوب می‌شوند و نیاز به ارزیابی فوری دارند. سفتی مفصل با مداخله زودهنگام بهتر درمان می‌شود؛ در صورت پایدار ماندن، گزینه‌های تکمیلی مانند موبیلیزاسیون تحت بی‌حسی یا آرترولیز در تیم جراحی مطرح می‌شود. در افزایش قد، هر نشانه‌ی اختلال عصب–عضله یا کاهش کیفیت کالوس در تصویربرداری، بازتنظیم سرعت کشش را ایجاب می‌کند.
نمونه‌ی چارچوب برنامه‌محور
در هفته‌های ۰ تا ۲، تمرکز بر کنترل درد، اکستنشن کامل، فلکشن تا آستانه تحمل، پمپ مچ پا، ایزومتریک چهارسر و راه‌رفتن امن است. در هفته‌های ۳ تا ۶، دامنه حرکتی کامل‌تر، تقویت اکتنتریک–کانسنتریک با کش و وزنه‌های سبک، تعادل تک‌پا با حمایت و گیت‌تریِنینگ پیشرفته دنبال می‌شود. از هفته‌های ۷ تا ۱۲، تحمل وزن افزایش می‌یابد، تمرینات بسته‌زنجیره، استپ‌آپ و اسکات نیمه افزوده می‌شود و در صورت کفایت معیارها، دویدن سبک و تمرینات چابکی کم‌برخورد آغاز می‌گردد. زمان‌بندی واقعی به نوع عمل، کیفیت فیکساسیون و پاسخ ترمیم استخوان وابسته است.
جمع‌بندی
فیزیوتراپی بعد از جراحی‌های افزایش قد، اصلاح اختلاف طول اندام و اصلاح محور زانو زمانی بیشترین اثر را دارد که بر معیارهای عینی، هماهنگی نزدیک فیزیوتراپیست و جراح، و آموزش فعال بیمار تکیه کند. تمرکز هم‌زمان بر دامنه حرکتی، قدرت، تعادل، الگوی راه‌رفتن و بهداشت بافت نرم، مسیر بازگشت به عملکرد پایدار را کوتاه می‌کند. در نهایت، تصمیم‌های پیشروی یا عقب‌گرد در برنامه باید با شواهد بالینی و تصویربرداری هم‌راستا باشد تا هم ایمنی حفظ شود و هم نتیجه‌ی عملکردی مطلوب به‌دست آید.
سوالات متداول درباره فیزیوتراپی بعد از جراحی
فیزیوتراپی بعد از جراحی از چه روزی شروع می‌شود؟
شروع فیزیوتراپی بعد از جراحی بسته به نوع عمل و نظر جراح، می‌تواند از همان روزهای اول بستری در بیمارستان آغاز شود. در بسیاری از جراحی‌های ارتوپدی اندام تحتانی، تمرین‌های ساده‌ای مثل حرکت مچ پا، انقباضات ایزومتریک عضلات و بالا گرفتن اندام، در همان ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول شروع می‌شوند. تمرین‌های پیشرفته‌تر، راه‌رفتن با کمک و افزایش دامنه حرکتی، به‌تدریج و طبق دستور جراح و فیزیوتراپیست اضافه می‌شوند.
چند جلسه فیزیوتراپی بعد از جراحی لازم است؟
تعداد جلسات فیزیوتراپی بعد از جراحی برای همه بیماران یکسان نیست و به نوع عمل، سن بیمار، سطح فعالیت قبل از جراحی و سرعت ترمیم بافت‌ها بستگی دارد. به‌طور معمول، در جراحی‌های بزرگ اندام تحتانی (مثل افزایش قد، اصلاح محور زانو یا درمان اختلاف طول اندام)، چند هفته‌ی اول نیاز به جلسات منظم در کلینیک (مثلاً ۲ تا ۳ جلسه در هفته) وجود دارد و در کنار آن، بیمار باید تمرین‌های خانگی خود را هم روزانه انجام دهد. در مجموع، دوره‌ی توان‌بخشی می‌تواند از چند هفته تا چند ماه ادامه پیدا کند تا بیمار به سطح مطلوب عملکرد برسد.
آیا درد حین تمرین‌های فیزیوتراپی بعد از جراحی طبیعی است؟
مقداری درد یا احساس کشش حین تمرین‌های فیزیوتراپی بعد از جراحی طبیعی است، به‌خصوص زمانی که دامنه حرکتی افزایش می‌یابد یا عضلات ضعیف‌شده دوباره فعال می‌شوند. با این حال، درد نباید شدید، مداوم یا غیرقابل‌تحمل باشد و نباید باعث تورم واضح، قرمزی یا احساس ناپایداری در مفصل شود. اگر در حین یا بعد از تمرین، درد شما به‌طور غیرعادی زیاد می‌شود، خواب را مختل می‌کند یا با علائمی مثل تب و گرمی موضع همراه است، لازم است حتماً موضوع را با فیزیوتراپیست و جراح در میان بگذارید تا برنامه درمانی بازبینی شود.
این صفحه توسط دکتر نادر مطلبی زاده، جراح استخوان و مفاصل (ارتوپدی)، بازبینی پزشکی شده است. شماره نظام پزشکی: 31368. حوزهٔ تمرکز: جراحی افزایش قد (Limb Lengthening) و اصلاح ناهنجاری‌های اندام.
پروفایل نظام پزشکی
ارجاع علمی: لینک PubMed/ResearchGate
زبان‌ها: فارسی، انگلیسی، عربی
آخرین بازبینی: آذر 1404